Kościół św. Stanisława
Kościół filialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika
W 1741 r. z polecenia dziedzica żelechowskiego, wojewody krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego Wacława Rzewuskiego wybudowano kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika.
Świątynia powstała wśród pól, w pobliżu drogi do Zakrzówka. Wcześniej w tym miejscu stała drewniana kaplica, do której w 1692 r. przeniesiono obraz św. Stanisława, uratowany z pożaru kościoła parafialnego. Obraz ten rzekomo słynął cudami, otaczały go zawsze liczne wota, które składała okoliczna ludność w oczekiwaniu szczególnej łaski. Erekcję kościoła potwierdził w 1751 r. kardynał Jan Lipski, biskup krakowski. Konsekracji świątyni dokonał w 1754 r. biskup krakowski Andrzej Załuski.
W 1740 r. Wacław Rzewuski przeznaczył na rzecz przyszłego kościoła darowiznę w postaci gruntu oraz sumę 6000 zł polskich. W 1741 r. mieszkający w Rykach kasztelan krakowski Stanisław Poniatowski, ojciec króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ofiarował kościołowi dwa srebrne pozłacane kielichy i srebrną monstrancję. W 1762 r. właścicielka dóbr jarczewskich Konstancja z Podoskich Dąbrowska przekazała na rzecz świątyni kwotę 3000 zł. W 1797 r. ówczesny właściciel Żelechowa, pierwszy prezydent Warszawy, poseł na Sejm Czteroletni, współtwórca Konstytucji 3 Maja i współorganizator insurekcji kościuszkowskiej Ignacy Wyssogota Zakrzewski zapisał kościołowi sumę 200 zł oraz wyposażył go w grunty. Świątynię wspomógł także mieszkaniec Żelechowa, późniejszy dyktator powstania styczniowego Romuald Traugutt. Po powrocie z wyprawy wojennej na Węgry w 1849 r. przywiózł do kościoła srebrny krucyfiks. W 1853 r. przeznaczył fundusze na jego remont.
Kościółek zbudowany został dla dworu i przez długi czas był samodzielną prebendą. Obok świątyni mieszkał ksiądz, do którego obowiązków należało odprawianie trzech Mszy św. w tygodniu za duszę fundatora kościoła oraz nabożeństwa żałobnego w październiku za duszę Konstancji z Podoskich Dąbrowskiej. Pierwszym prebendarzem był ks. Marcin Bolendowicz, a kolejnym ks. Hiacynt Cielemencki. W 1798 r., po śmierci ostatniego prebendarza, władze diecezji lubelskiej oddały kościółek pod opiekę proboszczowi żelechowskiemu ks. Pawłowi Krajewskiemu. W 1812 r. decyzją biskupa lubelskiego Wojciecha Skarszewskiego prebendę włączono do parafii żelechowskiej.
Na początku XIX w. kościółek padł ofiarą austriackich rabunków i zniszczeń. Był w katastrofalnym stanie technicznym i wymagał gruntownego remontu. W 1811 r. książę warszawski Fryderyk August wydał dekret, na mocy którego zrujnowana świątynia miała być rozebrana, a uzyskany z niej materiał przeznaczony na budowę przytułku dla starców i szkoły parafialnej. W reakcji na to zarządzenie biskup lubelski polecił przenieść wszystkie obrazy, sprzęt i szaty liturgiczne do kościoła parafialnego. Na szczęście decyzja o rozbiórce nie doczekała się realizacji. Próby ratowania kościółka podjął się wikariusz żelechowski ks. Jan Ossoliński. Z jego inicjatywy przeprowadzono dobrowolną zbiórkę pieniędzy wśród parafian, dzięki czemu w 1836 r. kościółek został odrestaurowany. Kolejne remonty świątyni przeprowadzono w latach 1853, 1884, 1914 i 1918. Kościółek był „oczkiem w głowie” ks. Andrzeja Krasuskiego, proboszcza parafii Żelechów w latach 1838-1883. Ks. Krasuski czynił wszystko, by przywrócić świątyni dawną świetność.
Podczas I wojny światowej przy kościółku św. Stanisława odbywały się zebrania organizacyjne żelechowskiego oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej. W okresie II wojny światowej kościół św. Stanisława nie służył celom sakralnym. We wrześniu 1939 r. ewakuowano tam umeblowanie trzech szkół powszechnych, zajętych przez Niemców. Przez pewien czas był magazynem broni oraz kryjówką dla żołnierzy grupy „Wara”, podległej żelechowskiej komendzie Armii Krajowej i nosił kryptonim „chałupa”. Z niewielkiej wieżyczki kościoła obserwowano teren w celu ubezpieczenia przebywających w nim osób.
Obecnie kościółek jest wykorzystywany tylko raz w roku, 8 maja, podczas odpustu w dzień św. Stanisława. Wtedy to z kościoła parafialnego wyrusza uroczysta procesja do kościółka, gdzie odprawiana jest tradycyjna suma odpustowa. Dawniej odpust był obchodzony także 27 września, w dzień św. Wincentego.
Kościół filialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika to niewielka murowana świątynia jednonawowa z wydzielonym prezbiterium o ściętych narożach. Jej elewacje rozczłonkowane są szerokimi pilastrami, fasadę zaś wieńczy trójkątny szczyt, ujęty po bokach wolutowymi spływami. Na osi fasady znajduje się prostokątne wejście oraz duże okno zamknięte łukiem odcinkowym. Nad nawą góruje czworoboczna wieżyczka na sygnaturkę. Na całej szerokości nawy rozciąga się chór muzyczny, wzniesiony na dwóch czworobocznych filarach.
Kościółek utrzymany jest w stylu barokowym. Wczesnobarokowy ołtarz z poł. XVII w. pochodzi z kościoła parafialnego w Borowiu. W polu głównym ołtarza umieszczony jest obraz św. Stanisława, malowany na desce. Obraz powstał prawdopodobnie w XVII w., a w 1918 r. został gruntownie przemalowany. Ołtarz rozczłonkowany jest czterema kolumienkami oplecionymi winoroślą, ozdabiają go rzeźby dwóch nieokreślonych świętych, zaś jego uszaki skomponowane są ze stylizowanych postaci anielskich. Z wyposażenia kościoła na szczególną uwagę zasługują również ambona i konfesjonał z XIX w.
Obok prezbiterium znajduje się zakrystia, z której wyjście prowadzi na przykościelny cmentarz. Dwaj prebendarze pochowani są obok siebie na wprost wielkich drzwi kościółka. W 1798 r. cmentarz ogrodzono odnowionym, drewnianym parkanem z zamykanym wejściem. W 1914 r. otoczono go murem z cegły, z żelazną ażurową bramą i furtami.
Michał Sztelmach
